Dünya çapında hapis gazetecilerin sayısı 2021 yılında yeni bir rekor kırdı. Yeni teknoloji ve güvenlik yasaları çıkaran baskıcı rejimler Asya’dan Avrupa’ya ve Afrika’ya dek bağımsız basına karşı sert müdahalelerde bulundular. Yayın Yönetmeni Arlene Getz’den bir CPJ özel raporu.
9 Aralık 2021 tarihinde yayımlandı
NEW YORK
Basın özgürlüğü savunucuları açısından oldukça nahoş bir yıl oldu. 2020 yılı için revize edilmiş rakam 280 iken CPJ’in 2021 yılı hapishane sayımı bulgularına göre dünya çapında mesleki faaliyetleri nedeniyle hapsedilen gazetecilerin sayısı yeni bir rekor kırarak 293 kişiye yükseldi. Bu yıl en az 24 gazeteci haberleri nedeniyle öldürüldüler. Bunların yanı sıra öldürülen 18 diğer gazetecinin özellikle hedef seçilip seçilmedikleri detaylar belirsiz olduğu için tespit edilemedi.
Çin üç yıldır dünyanın en çok gazeteci hapseden ülkesi olmayı sürdürüyor; bu yıl 50 gazeteci hapisteydi. Myanmar 1 Şubat tarihinde gerçekleşen askeri darbeyle gelen medya operasyonları nedeniyle ikinci sıraya yükseldi. Mısır, Vietnam ve Belarus bu sırayla onları izliyor ve ilk beşi oluşturuyorlar.
Hapisteki gazetecilerin sayısındaki bu tutarlı yükseliş (CPJ hapishane sayımlarında altı yıldır aralıksız olarak 250’den çok gazeteci hapiste olduğu görüldü) ülkeden ülkeye değişen sebeplerden kaynaklanıyor. Ancak hepsinin ortak bir yanı bağımsız haberciliğe yönelik tahammülsüzlüğün artış trendi. Yüreklendirilmiş otokratlar gittikçe daha sık olarak hukukun üstünlüğünü yok sayıyor ve iktidarlarını korumak için uluslararası normları hor görüyorlar. COVID-19 ile meşgul ve iklim değişikliği gibi sorunlara öncelik vermeye çalışan bir dünyada baskıcı devletler, insan hakları ihlallerine yönelik toplumsal tepkinin bastırılmış ve demokratik devletlerin ekonomi alanında tepki vermekte isteksiz olduklarının açıkça farkındalar.
Bazı beklenmedik ülkelerin daha fazla gazeteciyi hapsetme trendini gerilettikleri de bir gerçek. Bir zamanlar dünyanın en çok gazeteci hapseden ülkesi olan Türkiye geçtiğimiz yıl içinde 20 gazeteciyi serbest bıraktığı için CPJ’in hapishane sayımında artık altıncı sırada yer alıyor. 18 gazeteci halen hapishanede. 2021 sayımına göre 10 gazeteciyi serbest bırakan ve yeni gazeteci tutuklamalarının gözlemlenmediği Suudi Arabistan halen hapishanede bulunan 14 gazeteciyle artık ilk beşte değil.
Gelgelelim, cezaevlerindeki gazeteci sayısının düşmüş olmasını basına yönelik bir tavır değişikliği olarak yorumlamak saflık olurdu. CPJ’in daha önce belirttiği üzere, 2016’daki başarısız darbe girişiminin ardından Türkiye’de basına yönelik baskılar ülkenin ana akım medyasını yok etti ve birçok gazeteciyi mesleği bırakmaya yöneltti. Türkiye’de devletin gazetecilerin dava sürecinde veya temyiz beklerken denetimli serbestlik dahilinde tutuklanmamalarına daha sık olarak izin vermesi hapisteki gazeteci sayısının düşmesini sağlıyor.
Cemal Kaşıkçı’nın 2018 yılında cesedinin parçalandığı korkunç bir cinayete kurban gitmesi ve 2019 yılında yaşanan gözaltılar muhtemelen Suudi Arabistan’da yeni bir tutuklamalar dalgasının yapabileceğinden daha çok gazeteciyi suskunluğa itti. Ayrıca, otoriter liderler bağımsız habercileri ve haber kurumlarını engellemek için gazetecileri parmaklıklar ardına göndermekten ziyade giderek daha sofistike yöntemler buluyorlar; mesela İnternet’i kesmek veya yüksek teknoloji ürünü casus yazılımlar yardımıyla takibi güçlendirmek gibi.
Çin’in umarsızca gazeteci hapsediyor olması yeni bir şey değil. Ancak CPJ ilk defa yıllık hapishane sayımında Hong Kong’da hapis gazeteciler olduğunu tespit etti. Bu durum şehrin tarihi demokrasi yanlısı protesto gösterilerine tepki olarak 2020 yılında yürürlüğe giren gaddar Ulusal Güvenlik Kanunu’nun bir sonucu.
Apple Daily ve Next Digital kurucusu ve CPJ 2021 Gwen Ifill Basın Özgürlüğü Ödülü sahibi Jimmy Lai de dahil olmak üzere sekiz Hong Kong medya figürünün hapsedilmeleri şehrin zaten güç durumdaki bağımsız basınına sert bir darbe indirdi. Bu gazetecilerden bazıları ömür boyu hapis tehlikesiyle karşı karşıya.
Diğer taraftan Çin’de başka gazeteciler George Orwell romanlarına layık, muğlak şuçlamalarla yargılanıyorlar. Serbest gazeteci Zhang Zhan Çin’in COVID-19 salgınına tepkisini eleştirdiği haberlerinden dolayı 2020 yılının Mayıs ayında tutukladı ve şu anda Çin’in Komünist Partisi tarafından barışçıl muhalifleri hedef almak amacıyla sıklıkla kullanılan “ihtilaf çıkarmak ve ortalığı karıştırmak” suçlaması sayesinde gelecek dört yılı cezaevinde geçirecek. Bazı gazeteciler ise kanunlarda yer almayan ancak Komünist Parti’ye gizli muhalefet etmek anlamına gelen “ikiyüzlülük” ile suçlanıyorlar. Bu Sincanlı Uygur gazetecilere karşı sıklıkla kullanılan bir suçlama.
Çin aynı zamanda gazeteci olmayan insanları da medyayla ilişkilerinden dolayı hedef aldı ve 11 kişi ruhani grup Falun Gong ile ilişkili medya kurumu The Epoch Times’a içerik göndermekten dolayı tutuklandı. Bu 11 kişi, The Epoch Times muhabir olmadıklarını söylediği için CPJ sayımında bulunmuyorlar ancak bu tutuklamalar Çin’in medya diskurunu susturmak adına attığı adımlar dahilinde kaygı verici bir örnek.
1 Aralık 2020 itibariyle hiçbir gazetecinin hapiste olmadığı Myanmar’da 12 ay sonra askeri darbenin bir neticesi olarak 26 gazeteci özgürlüklerinden alıkonulmuş durumdaydı. Ne var ki, vaziyet bu toplam sayının gösterdiğinden daha da vahim. Amerikalı Danny Fenster’ın da aralarında bulunduğu birçok gazeteci hapishane sayımı öncesinde serbest bırakıldı ve CPJ’in araştırmalarına göre şu anda hapsedilmiş ama gazeteci olarak tanımlanmamış başkaları da olabilir. Bunun yanında, sayısı bilinmeyen bazı gazeteciler yeraltına çekildiler veya sürgüne gittiler. Onların yokluğu seçilmiş devrik hükumetin iktidarında erişilebilecek kazanımlardan eksilmedir.
Mısır 2021 yılında 25 gazeteciyi hapiste tutarak Myanmar’ın ardından dünyanın üçüncü en çok gazeteci hapseden ülkesi oldu. Sayıda geçen yıla dair bir düşüş olsa dahi, gözaltıların devam etmesi Sisi hükumetinin kendi kanunlarına dahi riayet etmeye niyetli olmadığını gösteriyor.
Mısırlı yetkililer sıklıkla kanunların etrafından dolanarak yeni suçlamalarda bulunuyor ve dava öncesi iki yıl olan tutukluluk süresini uzatıyorlar. Bunu yanı sıra, cezalarını tamamlayan mahkumların serbest bırakılması için koşullar koydurtabiliyorlar.
Mesela, Mısırlı fotomuhabir ve CPJ Uluslararası Basın Özgürlüğü Ödülü sahibi Mahmut Abu Zeyd (Shawkan olarak biliniyor) 4 Mart 2019 günü Tora hapishanesinden salındığı tarihten bu yana her geceyi polis gözaltısında geçirdi. “Polis gözetiminde” serbest bırakılan gazeteci gelecek beş yıl boyunca her gece bir polis karakoluna gitmek zorunda. Şu ana dek her karakola gidişinde polis ona geceyi hücrede geçirmesini emretti. Shawkan ayrıca beş yıl boyunca mali varlıklarına ve mallarına erişimden de men edildi.
Sahra altı Afrika’da basın özgürlüğüne yönelik en büyük darbe Etiyopya’dan geldi. 2018 yılında ülkede benzeri görülmemiş bir reform döneminde başbakan olan Abiy Ahmed’in hükumeti 2021 yılında Eritre’nin ardından Sahra altı Afrika’da en çok gazeteci hapseden ülke oldu.
Bir yıl önce federal hükumet güçleri ve Tigray Halkın Devrimci Cephesi (TPLF) güçleri arasında başlayan iç savaş neticesinde çok sayıda gazeteci tutuklandı ve 1 Aralık itibariyle dokuz gazeteci hapisteydi. Bunlardan altısı çatışmaların şiddetlendiği ve hükumetin sert acil durum yasaları çıkardığı kasım ayında tutuklandılar. CPJ yıl boyunca ülkede pek çok basın özgürlüğü ihlali tespit etti.
Bu arada Belarus lideri Aleksandr Lukashenko kamuoyu görüşüne ne kadar az ve iktidarda kalmaya ne kadar çok önem verdiğini gösteren bir şekilde gazeteci Raman Pratasevich’i tutuklamak için aşırılıkçı yöntemlere başvurdu: şok edici bir hamleyle sivil bir Ryanair uçağının rotasını değiştirterek gazeteciyi uçaktan aldırttı.
Belarus’ta geçen yıl hapiste 10 gazeteci mevcutken şu anda 19 gazeteci parmaklıklar ardında ki, bu CPJ’in 1992 yılında hapis gazeteciler verilerini tutmaya başlamasından beri ülke için kaydedilen en yüksek sayı.
Hapistekilerden biri de bağımsız spor haberleri sitesi Tribuna muhabiri Aliaksandr Ivulin. Gazeteci kamu düzenini bozmaktan dolayı dört yıla kadar hapis istemiyle yargılanırken, hayranlarından biri de Ivulin’in yerel futbol takımının bir maçını izlerken 25 numaralı forma giymekten dolayı 14 gün hapse mahkum edildi. Sebep? Ivulin o takım için oynarken bu numaralı formayı giyiyordu.
İfade özgürlüğü bakımından sıkıntılı geçen bu yılda gördüğümüz tahammülsüzlük gelecek yıllarda yeni hapis gazeteciler rekorlarının kırılmaması için iyimser olmaya pek imkan bırakmıyor.
Diğer önemli bulgular:
* CPJ 1 aralık 2021 itibariyle 19 gazetecinin mesleki faaliyetlerinden dolayı öldürüldüklerini tespit etti. Bu sayı 2020 itibariyle 22 olarak belirlenmişti. Bu yıl üç gazeteci daha çatışma bölgelerinde haber yaparken ve iki diğer gazeteci de şiddetli protesto eylemlerini veya sokak çatışmalarını izlerken öldürüldüler.
* Meksika haberciler için Batı Yarıküre’nin en ölümcül ülkesi olmayı sürdürdü. Üç gazeteci haberlerine doğrudan misilleme olarak öldürüldüler. CPJ altı diğer cinayet vakasının gazetecilikle alakalı olup olmadığını araştırıyor.
* Çalışmalarına doğrudan misilleme olarak öldürüldükleri kesin olan gazetecilerin sayısının en yüksek olduğu ülke dört vaka ile Hindistan. Beşinci bir gazeteci de bir protesto gösterisini izlerken öldürüldü.
* Hapishane sayımında Latin Amerika kapsamında üçü Küba’da, ikisi Nikaragua’da ve biri Brezilya’da olmak üzere altı gazeteci tespit edildi. Bu düşük sayıya rağmen CPJ bölgede basın özgürlüğü bakımından rahatsız edici bir gerileme gözlemledi.
* En az 17 gazeteci siber suçlar üzerinden hapsedildi. Batı Afrika ülkesi Benin’de iki gazeteci ülkenin yoruma açık dijital kanunları üzerinden suçlandılar. Bu kanun İnternet üzerinde yayımlanan veya dağıtılan herhangi bir şeyin yargılama sebebi olmasına imkan tanımasından dolayı basın özgürlüğünün önünde büyük bir engel olarak görülüyor.
* Hapisteki 293 gazeteciden 40’ı kadındı; %14’ten daha azı.
* Hapishane sayımı günü itibariyle Kuzey Amerika bölgesinde hapiste hiç gazeteci yoktu. Ancak, CPJ’in ortaklaşa çalıştığı U.S. Press Freedom Tracker (ABD Basın Özgürlüğü Takipçisi) verilerine göre 2021 yılında ABD dahilinde 56 gözaltı ve tutuklama kayda geçirildi. Bunların %86’sı protesto gösterilerini izleyen gazetecilerin başına geldi. Kanada’da, British Colombia’nın kuzeyinde arazi hakları protestolarını izleyen iki gazeteci gözaltına alındılar ve mahkeme onları şartlı olarak salıvermeden önce üç gece polis gözetiminde kaldılar.
Metodoloji
Hapishane sayımı sadece devletler tarafından hapsedilmiş gazetecileri kapsar ve kayıp ya da devlet olmayan aktörler tarafından gerçekleştirilen rehin alma vakalarını kapsamaz. Bu vakalar “kayıp” veya “kaçırılmış” başlıkları altında izlenir.
CPJ gazetecileri yazılı basın, fotoğrafçılık, radyo, televizyon ve İnternet dahil medyada haber veren veya toplumsal konularda yorum yapan insanlar olarak tanımlıyor. CPJ yıllık hapishane sayımında sadece mesleki faaliyetlerinden dolayı hapsedildiklerine dair kesin kanaate vardığı gazetecilere yer veriyor.
CPJ’in listesi 1 Aralık 2021 günü 12.01 AM itibariyle hapiste olanların resmidir. Yıl içerisinde hapsedilen ve serbest bırakılan gazetecileri içermez; bu vakalara dair bilgi cpj.org adresinde bulunabilir. CPJ listesindeki gazeteciler CPJ serbest kaldıklarını veya hapiste öldüklerini makul şekilde kesinleştirmedikçe listede kalırlar.
Arlene Getz Gazetecileri Koruma Komitesi’nin yayın yönetmenidir. Şu anda New York’ta yaşayan Getz, daha önce Afrika, Avrupa, Asya ve Orta Doğu’da Reuters, CNN ve Newsweek için dış haberler muhabiri, editör ve yönetici editör olarak çalışmıştır.