رسانه های افغانستان با بحران و فرصت روبرو هستند

با گذشت دوازده ماه از تسلط طالبان، بسیاری از خبرنگاران افغان بی کار و یا فراری هستند. شماری دیگر با دقت بسیار سعی می کنند قدرتمندان را به چالش بکشند.

ناراحتی شدیدی که از 15 آگوست سال گذشته زمانیکه طالبان قدرت را در کابل به دست گرفتند، گریبانگیر رسانه های مستقل افغانستان شده است، تقریباً هر روز در پیامخانه من و تعداد زیادی از همکارانم در کمیته محافظت از خبرنگاران یا (CPJ) می آید.

این پیامها را از خبرنگارانی دریافت می کنیم که فقط یک سال پیش با روزنامه های آزاد و رسانه های وزین و پربار افغانستان کار میکردند. شماری از این روزنامه نگاران از بازداشت و لت و کوب شان توسط طالبان می نویسند. بعضی شان به تفصیل از فقر و تنگدستی شان می گویند و بسیاری که نا امید از ترک افغانستان هستند، درخواست کمک می کنند. با این حال شماری دیگر از روزنامه نگاران می نویسند که موفق به ترک کشور شده اند اما در جاهای مانند پاکستان و ترکیه با ویزای موقت گیر مانده اند، با کمبود پول روبرو اند و بیشتر اوقات موفق در بدست آوردن ویزا برای رسیدن به مقصد نهایی نمی شوند. دولت ایالات متحده امریکا بیش از 90 درصد افغانهای را که به دنبال ورود به این کشور از طریق ویزای بشردوستانه اند، رد می کند. آنها از اینکه با سرنوشت نامعلومی دوباره به افغانستان فرستاده شوند در هراس هستند.

درخواستهای این چنینی تنها یکی از معیارهای بحرانی است که رسانه های مختلف مستقل افغانستان را زمانیکه طالبان دوباره کنترول این کشور را سال گذشته حین خروج نیروهای امریکایی به دست گرفتند، آسیب رسانده و تحت تاَثیر قرار داده است. آنها همچنین اراده و عزم راسخ روزنامه نگارانی را که اهمیت گزارش سوژه های مبتنی بر واقعیت را درک می نمایند، مستند می کنند. بسیاری از روزنامه نگاران کشور به امید اینکه رسانه های مستقل افغانستان نقش حیاتی ایفا کنند، مصمم به ادامه کار از داخل و خارج کشور هستند.

همانطورکه دراین رشته مقالاتی که کمیته محافظت از خبرنگاران(CPJ) به مناسبت یک سالگی تسلط طالبان منتشرمیکند، به تفصیل شرح داده شده است، چالشهای که خبرنگاران افغان با آن مواجه اند بسیار شدید است، از خشونت فزیکی و سانسور گرفته تا محدودیت های ویژه ی که در برابر زنان اعمال می شود. اما شماری از روزنامه نگاران فرصتهای درخشانی را می بینند. جنگی که برای مدت زمان زیادی کشور را ویران کرد و مناطق زیادی را به مناطق ممنوعه مبدل کرد، حداقل اکنون پایان یافته است. داستانهای تازه ی برای گفتن وجود دارد و رژیم جدیدی که باید پاسخگو باشد.

کاری خطرناک

رسانه های آزاد افغانستان از دستآوردهای موفق دولت سابق به حساب میرفت، اما حتی در آن زمان نیز، روزنامه نگاری شغل پرمخاطره ی بود. احزاب رقیب- به شمول ماموران استخباراتی دولت، طالبان و دولت اسلامی، اکثراوقات روزنامه نگاران را هدف قرارمیدادند. کتی گانون، که بیش از سه دهه  در مورد افغانستان به اسوشیتد پرس گزارش می داد، میگوید:« افغانستان در یک سال یا یک سال و نیم پیش ازتسلط طالبان، به گونه ی خاصی برای خبرنگاران خطرناک بود.«شما نمی دانستید که کی چه کسی را هدف قرار میدهد و آنها یکدیگر را مقصر می دانستند.»

به عنوان مثال اینکه چه گروهی در قتل رحمت الله نیکزاد در سال 2020، روزنامه نگار آزاد که با رسانه های بین المللی همکاری داشت، و یا اینکه چه کسی در جاسازی ماینی در موتر که از اثر انفجار آن مینه خیری مجری 23 ساله خبرآریانا نیوز درماه جون 2021 کشته شد، نقش داشت، مبهم و راز باقی مانده است.

به اساس داده های کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ) از سال 2001 تا کنون حدود 53 خبرنگار در ارتباط با کارشان در افغانستان کشته شده اند. از این میان 27 تن آنان به قتل رسیده اند، به این معنی که عمداً هدف قرار گرفته اند، و دادستانها، از مجموع این 27 پرونده، فقط به بررسی پرونده چهار خبرنگار که در سال 2001 کشته شدند، موفق گردیده اند.

افغانستان به دلیل آن رکورد تیره، درآخرین شاخص معافیت از مجازات کمیته محافظت از خبرنگاران(CPJ) که بدترین کشورها برای عدالت خواهی در معافیت از مجازات در قتل خبرنگاران را سنجش میکند، جایگاه پنجم را گرفت. خوشبختانه کمیته محافظت از خبرنگاران از زمان تسلط طالبان از اواسط ماه آگوست،هیچ نوع ترور بیشتر خبرنگاران را توسط طالبان حداقل تا کنون مستند نکرده است. اما خطرهای زیادی هنوز وجود دارد. گزارش اخیر سازمان ملل نشان میدهد که از 15 آگوست 2021 تا 15 جون 2022 شش خبرنگار جان خود را از دست داده است. براساس این گزارش، پنج تن این خبرنگاران توسط اعضای خود خوانده شاخه خراسان دولت اسلامی(داعش) و یکتن دیگر توسط افراد ناشناس کشته شده است. (کمیته محافظت از خبرنگاران به شواهدی دست نیافته که مرگ این افراد مربوط به کار آنها به عنوان خبرنگار باشد.)

روندهای نگران کننده

نظرسنجی‌ هایکه در شرایط  سخت انجام شده و در طول سال گذشته منتشرشده‌ اند، از نظر مشخصات متفاوت هستند،اما روال بسیار نگران‌ کننده‌ ی را نشان میدهند: کاهش شدید تعداد روزنامه‌ها، شبکه های رادیویی، و سایر منابع خبری، و همچنین سقوط تعداد خبرنگاران زن. ترس شماری از این رکود را تحریک کرده است. طالبان برای پیروی با ایدیولوژی بنیادگرایانه شان بعضی اوقات با خشونت به رسانه ها فشار وارد کرده است. به عنوان مثال، طبق گزارش کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ)، جنگجویان طالبان، خبرنگاران روزنامه اطلاعات روز را که در سپتمبر 2021 یک تظاهرات خیابانی را پوشش می دادند، بازداشت و به شدت مورد ضرب و شتم قرار دادند. طالبان همچنین به دفتر این روزنامه رفته و به آنها هشدار دادند که از روند انتقادی یا استفاده اصطلاحات غیرقابل قبول – مانند، گفتن “گروه طالبان” به جای نام مورد علاقه شان، “امارت اسلامی افغانستان”. خودداری کنند.

الیاس نواندیش ویراستار آنلاین روزنامه اطلاعات روز در یک جشنواره بین المللی روزنامه نگاری در ماه اپریل گفت: طالبان به آنان گفته اند« شما باید جانب طالبان را اختیار کنید در غیر آن دفتر شما را می بندیم» نواندیش افزود، شماری از کارکنان اطلاعات روز استعفا دادند و بسیاری از کارکنان باقی مانده، در کشورهای البانیا،اسپانیا و ایالات متحده پراگنده شدند. به گفته نواندیش، برخی دیگر از کارکنان این رسانه که در افغانستان هستند، به گونه پنهانی و در زیر زمین کار می کنند، اما اطلاعات روز در تلاش است تا به آنها کمک کند که کشور را ترک کنند.

آمدن طالبان سبب شد که اطلاعات روز که در ارایه گزارشهای تحقیقی تخصص دارد، روند چاپ این روزنامه را متوقف کند و بطور کامل به صورت آنلاین فعالیت کند. این رسانه هزینه های تبلیغات و اشتراک مورد نیاز برای حفظ فعالیتهای چاپی خود را از دست داده است.

در واقع، رکود شدید در اقتصاد افغانستان همه دارایی های رسانه ها را از تبلیغات و سایر منابع درآمد ربوده است. سعد محسنی، مدیر عامل موبی گروپ، که مالک و اداره کننده بزرگترین شبکه خبری و سرگرمی افغانستان، طلوع نیوز و تلویزیون طلوع است، در مورد افول اقتصاد افغانستان گفت: «این فراتر از فاجعه است.»

بر اساس گزارش بانک جهانی، قبل از تسلط طالبان، کمک های خارجی حدود 45 درصد اقتصاد و تقریباً 75 درصد از مصارف دولت را تشکیل می داد. این کمک های خارجی در آگوست سال گذشته به طور ناگهانی متوقف شد. در عین زمان، جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، درحالیکه حدود 130،000 افغان که بسیاری شان تحصیل یافته بودند را با هواپیما در جریان دو هفته از کشور خارج کرد، یک فرمان اجرایی را صادر نمود تا 7 میلیارد دالر از وجوه منجمد شده افغانستان را از بانک مرکزی این کشور بردارد و نیمی از آن را برای کمک های بشردوستانه به افغانستان اختصاص دهد. 

در حالی که ممکن است کشتار روزنامه نگاران توسط طالبان متوقف شده باشد، کمیته محافظت ازخبرنگاران(CPJ) جریان ثابتی از رویدادهای مرتکب شده توسط طالبان را با هدف ارعاب و مجازات خبرنگاران و سردبیران، از جمله بازداشت خودسرانه و ضرب و شتم، که در مواردی شدید نیز بوده، ثبت کرده است. هرچند در ابتدا به نظر می رسید که وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان مدیریت رسانه ها را رهبری می کند، اما کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ) مستند سازی کرده است که ریاست عمومی اطلاعاتGDI)) به طور فزاینده ای نقش رهبری رسانه ها را ایفا می کند.

سایر واحدهای این روند نیز در جهت نگران کننده ای حرکت می کنند. یک دادگاه نظامی طالبان در ماه اپریل در هرات، روزنامه نگار خالد قادری را به اتهام تبلیغ علیه رژیم و «ارتکاب جاسوسی برای رسانه های خارجی» به یک سال زندان محکوم کرد. این اولین موردی بود که کمیته محافظت از خبرنگاران( CPJ) از زمان تسلط طالبان، محاکمه و محکومیت یک روزنامه‌نگار را به‌ خاطر کارش مستند سازی کرده است. بر اساس گزارش اخیر سازمان ملل، 163 مورد از 173 مورد نقض حقوق بشر که بر روزنامه ‌نگاران و کارمندان رسانه‌ ها در 10 ماه اول بازگشت طالبان به قدرت صورت گرفته، به «مقامات بالفعل» نسبت داده شده است. این موارد شامل 122 مورد دستگیری و بازداشت خود سرانه، 58 مورد بدرفتاری، 33 مورد تهدید و ارعاب، و 12 مورد بازداشتی بوده که به افراد بازداشت شده اجازه برقراری ارتباط با کسی داده نشده است.

سنجش محدودیتها

خبرنگارانی که به کار خود ادامه می دهند باید این کار را با احتیاط زیادی انجام دهند. خوب و بد،هرچند این برای آنها کاملاً جدید نیست. علی لطیفی، یک خبرنگار باتجربه که تابعیت افغانستان وآمریکا را درد و با رسانه های بین المللی همکاری میکند، می گوید که همیشه یک عنصر احتیاط در گزارش های مربوط به افغانستان وجود دارد. خبرنگاران به طور معمول مجبور بودند خطرات تلافی جویانه را بسنجند، به ویژه هنگامی که در مورد موضوعات حساس گزارش می دادند. این فشارها امروز شدیدتر است.

چقدر می خواهید آنلاین بگویید؟» لطیفی می گوید. «آیا بیانیه‌ ای که آنلاین نشرمی‌کنید به اندازه ی ارزشمند است که خطر ایجاد درد سر را بپذیرد؟»

طالبان لطیفی را متوقف کرده و وی را مورد بازجویی قرارداده اند، اما او همکاری کرده و می گوید که با مشکلی مواجه نشده است. با این حال، برخی از گزارشها مانند پوشش اعتراضات زنان  واکنش فوری را برانگیخت. او می‌گوید: «مردم سعی می‌کنند خطوط را مشخص کنند – چه کاری می‌توانید انجام دهید [و چه کاری را نمی‌توانید انجام دهید]». لطیفی به دلیل حس احتیاط کلی، مراقبت بیشتری را برای محافظت از منابع انجام داد.

گانون، می‌گوید که برای او، گزارش ‌دهی در افغانستان نسبت به آنچه در دولت قبلی با آن روبرو بود، تغییر چندانی نکرده است، اگرچه او تایید می کند که خبرنگاران محلی بیشتر نظارت می شوند و می‌ توانند در معرض عواقب شدیدتری قرار بگیرند. او می گوید که یک تفاوت مثبت وجود دارد: از آنجایی که جنگ متوقف شده است، سفر در جاده های افغانستان امن تر است.

با این حال، هنوز راه برای خبرنگاران خارجی باز نیست. لین اودانل، روزنامه‌ نگار استرالیایی و مقاله نویس مجله فارین پالیسی که در مورد طالبان صحبت می‌ کند، می ‌گوید: «آن‌ها نسبت به تصویری که از آنها به دنیا ارائه می‌شود، بسیار حساس هستند. در 19 جولای، اودانل، یک خبرنگار با سابقه ی گزارش دهی از افغانستان که چند روز قبل به کابل آمده بود، توسط ماموران اداره عمومی استخبارات (GDI) بازداشت شد و تحت تهدید به زندان بخاطر گزارش هایکه درگذشته در باره طالبان درمورد ازدواج اجباری نوشته بود مجبور شد در تویترعذرخواهی کند. پس از نشر متن کوتاهی که از سوی طالبان دیکته شده بود، به او اجازه داده شد تا کشور را ترک کند و بعدا تعهد کرد که هرگز برنگردد. اودانل در مصاحبه با کمیته محافظت از خبرنگاران(CPJ) در مورد حکومت طالبان گفت: “این ترس است که اساس قدرت آنهاست.” آنها در حصول اطمینان از ترس مردم بسیار چابکتر می شوند.”

کمتر بحث برانگیز

محسنی، یک افغان استرالیایی مستقر در دبی، می گوید که طلوع هنوز در مورد موضوعات بحث برانگیز برنامه پخش می کند. او می‌گوید: «هر موضوعی را که باید پوشش دهیم، پوشش می‌دهیم. “بنابراین، چه در مورد قتل های فراقانونی باشد، چه جنگ در پنجشیر. مشخصاً آموزش دختران، هدف قرار دادن اقلیت‌ها – هر چیزی که باید پوشش دهیم، پوشش داده‌ایم.» محسنی می‌ افزاید، با این حال، برنامه‌های طلوع عمداً نسبت به آنچه که این شبکه در دولت قبل تولید می‌ کرد، کمتر تحریک ‌کننده است.

«کمتر بحث برانگیز» ممکن است زبان رمزی برای «خودسانسوری» باشد، رویکردی که به بسیاری از خبرنگاران در سراسر جهان اجازه میدهد تا با پرهیز از زبان و ایده‌ هایی که مقامات آنرا توهین‌آمیز میدانند، در محیط‌ هایکه با آزادی مطبوعات مخالف است، به گزارش ‌دهی ادامه دهند. طلوع و سایر رسانه های خبری افغانستان مجبور شده اند، در مورد اینکه حدود کجاست و تا کجا باید آنرا فشار داد، تصمیم بگیرند. آنچه که همیشه از آنها محافظت نکرده است.

روزنامه نگاران و مدیران شبکه مستقل آریانا نیوز به کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ) به گونه ی مثال از کارشان در سالی که پس ازبازپس گیری کنترل افغانستان توسط طالبان، تحت شرایط وخیم کار می کردند، گفتند که ضرب و شتم، بازجویی، آزار و اذیت، سانسور، و اخراج کارمندان زن بیانگر مشکلاتی است که دیگر سازمان های رسانه یی افغانستان با آن مواجه هستند و آنها رسانه ی قوی سابق را تا جایکه می ترسند در آستانه بسته شدن باشد، تحت فشار قرار میدهند.

 ماموران اداره عمومی استخبارات(GDI) در 17 مارچ وارد طلوع شدند و بهرام امان مجری خبر، خپلواک ساپی مدیر خبر و مشاور حقوقی این شبکه را بازداشت کردند. “گفتم چرا من؟” امان بعداً به کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ) گفت” به من گفتند جاسوس هستم و غیره.”

امان برای یک روز در سلول انفرادی در تاریکی نگه داشته شد و آزاد شد. مشخص شد که موضوع فوری این بود که اداره عمومی استخبارات(GDI) با گزارش خبری مخالفت کرد که می ‌گفت این اداره درعقب فرمان ممنوعیت پخش سریال‌های خارجی است. به گزارش امان، اداره عمومی استخبارات (GDI) پیش از این به طلوع هشدار داده بود که در خبرها به این اداره اشاره نکند، اما امان فقط متنی را که همان شب به او سپرده شده بود خواند. او همچنین در مورد ماجرای بازداشت اش پس از آزادی که منجر به تهدیدهای بیشتر شد و پس از آن از کشور فرار کرد، افزود که طالبان به خاطر برنامه‌ های قبلی که در آنها به طور تهاجمی از نمایندگان آنها بگونه زنده پرسش می‌کرد، بالای وی عصبانی بودند.

با این حال، مایکل کوگلمن، معاون مدیر برنامه آسیا در مرکز ویلسون، یک اندیشکده غیرحزبی مستقر در واشنگتن، می‌گوید: به نظر می رسد که طلوع در مقایسه با آریانا با مشکلات نسبتاً کمتری مواجه شده است. این ممکن است به این دلیل باشد که محسنی بیش از آن چیزی که اظهارات عمومی او نشان می دهد، برای همکاری با طالبان آماده است.«طلوع سعی کرده خود را با محیط جدید وفق دهد، آنها برای انتقاد از طالبان دست به کار نشده اند.»

یک خبرنگار با تجربه افغان که خواست نامش فاش نشود تا بتواند آزادانه در مورد محسنی صحبت کند، گفت:«او هر کاری که لازم باشد انجام می دهد تا فعالیت شبکه اش ادامه داشته باشد. او روزنامه نگار نیست. فکر می کنم سعد [محسنی] می خواهد بازیگری در معادلات سیاسی باشد و از رسانه اش برای این کار استفاده می کند. با این حال، این روزنامه نگار افزود: “من فکر می کنم روزنامه نگاران این شبکه شگفت انگیز هستند و می خواهند حقیقت را بگویند.”

با وجود فشارها برای کاهش نمایش و نقش زنان، طلوع بر استخدام زنان بیشتر تاکید کرده است، به طوری که امروز 21 خبرنگار زن در این شبکه حضور دارند در حالی که در ماه اگوست سال گذشته 8 خبرنگار زن در این شبکه کار میکردند. هنگامی که طالبان در ماه می زنان را مجبور کردند که صورت خود را بپوشانند، روزنامه نگاران مرد در این شبکه تلویزیونی دست به اعتراض زدند و به مدت چهار روز ماسک پوشیدند. محسنی می‌گوید: در حالی که این حرکت باعث حملات محافظه ‌کاران در رسانه‌های اجتماعی شد، طالبان واکنش دیگری به آن نشان ندادند. درواقع، درحالی که بسیاری از کارکنان طلوع بلافاصله پس از تسلط طالبان از کشور فرارکردند، طلوع همچنان به استخدام افراد جایگزین ادامه داده است و تعداد کارکنان خود را در حدود 80 نفر نگه داشته است.

او می‌گوید:«در بسیاری از مناطق جنوب و ولسوالی‌ها و ولایاتی که به دلیل خشونتها نتوانستیم به آنجا برویم، اکنون می‌توانیم برویم و می‌توانیم در مورد مسائل محلی گزارش دهیم. ما از 17 گزارش محلی به 22 تا 25 گزارش در روز رسیده ایم. بنابراین ما از نظر اخبار پوشش بسیار بیشتری نسبت به قبل داریم.»

محسنی می‌گوید: این شبکه به دلیل تصمیم جمعی برای حمایت از عملیات، سر پا مانده است، نه به دلیل کسب درآمد. موبی خدمات خبری و سرگرمی را در آسیای جنوبی و مرکزی، خاورمیانه و آفریقا ارائه می کند. او به دنبال روشهای دیگری از حمایت مالی برای ادامه فعالیت طلوع است.

محسنی به این باور است که پوشش خبری موضوعات بحث برانگیز، مانند تحصیل دختران، نقش کلیدی در شکل ‌دهی افکارعمومی داشته است،که به گفته او طالبان نسبت به آن حساس هستند و به مرور زمان می‌تواند صداهای میانه‌ رو را در رهبری تقویت کند. او می‌ گوید: «شاید مسیر باریکی برای چیزهای مثبت وجود داشته باشد که از همه ی این‌ها پدید می ‌آید»،در همین حال همچنین اذعان دارد که هر آزادی محدودی که باقی مانده است، می‌تواند در هر زمانی بسته شود.

برای خبرنگارانی که پیامخانه من را با پیام هایی مانند “لطفا کمکم کنید آقای باتلر” یا با اشاره به طالبان – “آنها من یا یکی از اعضای خانواده ام را خواهند کشت” پر کرده اند، آینده، غیرممکن به نظر می رسد تاریک باشد. با این حال، صدها خبرنگارهمچنان در افغانستان مشغول به کار هستند و در یک چشم انداز جدید سیاسی خطرناک حرکت می کنند، در حالی که دیگران سعی می کنند از تبعید گزارش تهیه کنند. آنها باور دارند که کارشان هنوز هم می تواند درآینده کشورشان و زندگی هموطنان افغانشان تغییر ایجاد کند.

استیون باتلر یک مشاور ارشد برنامه در کمیته محافظت از خبرنگاران (CPJ) است. او پیش از این به عنوان هماهنگ کننده برنامه آسیایی کمیته محافظت از خبرنگاران(CPJ) خدمت کرده و به عنوان خبرنگار در سراسر آسیا کار کرده است.